Eise Eisinga: meer dan een planetarium
De Nederlandse Republiek kent in de 18e eeuw een rijke wetenschappelijke traditie. Wetenschappers en autodidacten spelen een belangrijke rol in het verspreiden van kennis en het bevorderen van rationeel denken. In dit kader is Eise Eisinga (1744-1828) een interessante naam. Hij bouwt een planetarium dat vandaag nog steeds werkt en daarmee het oudste functionerende planetarium ter wereld is. Bovendien is hij ook een democraat en verbinder in een roerige tijd.
Planetarium
Eisinga wordt geboren in het Friese Dronrijp. Hij verdient zijn brood als wolkammer, een ambacht dat hij van zijn vader leert en ontwikkelt zich later ook tot een succesvolle zakenman en politicus.
Hij is hoogbegaafd en leert zichzelf steeds meer over wiskunde en astronomie. Zijn fascinatie voor astronomie leidt ertoe dat hij vanaf 1774 werkt aan een beroemd planetarium in zijn huiskamer, een meesterwerk van houtbewerking en mechanica dat tot op de dag van vandaag functioneert. Met tientallen eikenhouten tandwielen, een koperen slingeruurwerk en precisieberekeningen bouwt hij een model dat de banen van de planeten rond de zon exact weergeeft. Het planetarium is voor iedereen toegankelijk. Zo kan ook het grote publiek zelf zien hoe ons zonnestelsel werkt.
Revolutionair en patriot
Hoewel Eisinga vooral bekendstaat om zijn planetarium, is hij ook een betrokken revolutionair. Hij sluit zich aan bij de patriottenbeweging, die streeft naar democratische hervormingen en een rechtvaardiger samenleving. Tijdens de Patriottentijd (1780-1787) en de Bataafse Revolutie (1795-1802) zet hij zich in voor de democratisering van Nederland. Dit idealisme komt echter met een prijs: na de contrarevolutie van 1787 wordt hij vervolgd, moet hij vluchten en wordt hij zelfs gevangen gezet. Zijn arrestatie in Groningen en zijn gevangenschap in het Blokhuis van Leeuwarden laten diepe sporen na, niet alleen persoonlijk, maar ook voor zijn gezin en zijn werk.
Na de terugkeer van de patriotten in 1795 speelt Eisinga opnieuw een rol in de politiek. Hij wordt lid van de Rekenkamer en blijft zich inzetten voor onderwijs en kennisverspreiding. Hij ziet wetenschap als een manier om angst en bijgeloof te bestrijden en om burgers sterker te maken in een maatschappij die hij als maakbaar beschouwt.
Een blijvende nalatenschap
Het planetarium van Eisinga is zijn grootste nalatenschap, maar ook een last. Hij maakt zich zorgen over het voortbestaan ervan en hoopt dat de overheid het zal overnemen. Pas in 1817, na bemiddeling door gouverneur Idsert Aebinga van Humalda, wordt het planetarium eigendom van de staat. Dit gebeurt onder koning Willem I, hoewel de erkenning voor Eisinga zelf vaak uitblijft. Hij ontvangt een onderscheiding in de laagste rang, zonder duidelijke waardering voor zijn werk.
Toch is zijn planetarium een blijvende bron van inspiratie. Het weerspiegelt niet alleen zijn wetenschappelijke inzichten, maar ook zijn idealen van democratie, verbinding en volksopvoeding. Hij richt in Franeker een armenhuis op en zet zich in voor het verbeteren van het lot van de minderbedeelden. Zijn leven en werk laten zien hoe wetenschap en idealisme hand in hand gaan.
Meer weten? Kom naar de 10e Hans van den Bergh Lezing met Sandra Langereis! Deze lezing is gratis voor leden en €12,50 voor niet-leden. Tickets en reserveringen doe je hier: https://republiek.weticket.io/hvdb-2025
Sandra Langereis vertelt in OVT waarom Eise Eisinga veel meer was dan alleen de bouwer van het beroemde planetarium in Franeker. Zie een kort stukje via de link naar Facebook hieronder. Luister het hele gesprek hier terug: https://www.nporadio1.nl/podcasts/ovt
