Op 18 januari 1795 vluchtten stadhouder Willem V en zijn familie vanaf het strand van Scheveningen naar Engeland. De dag erop werd in Amsterdam het stadsbestuur overgenomen door een groep patriotten. Deze dag wordt gezien als de begindatum van de Bataafse Republiek.
Voorgeschiedenis
Na de Gouden Eeuw, waarin de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden haar bloeiperiode kende, trad langzaam maar zeker het verval in. Er was sprake van economische neergang, en op politiek vlak namen corruptie en nepotisme steeds verder toe. Dit leidde gedurende de 18e eeuw diverse malen tot ontevredenheid en soms zelfs tot oproer.
De revolutie van de patriotten
Begin jaren tachtig raakten groepen burgers geïnspireerd door de Verlichting en de Amerikaanse Revolutie. Ze eisten politieke hervormingen: een democratisering van het bestuur, en vrijheid van vergadering en van meningsuiting. Deze patriotten gingen zich steeds meer organiseren, en richtten ook exercitiegenootschappen op. Deze waren bedoeld om burgers te oefenen in het hanteren van vuurwapens. De patriotten wisten in diverse steden en zelfs ook in het gewest Holland het bestuur over te nemen.
De orangistische contrarevolutie
De tegenstellingen tussen de patriotten en de stadhouder en zijn aanhangers werden steeds groter, en bleken uiteindelijk onoverbrugbaar. Een confrontatie kon niet uitblijven. Met hulp van het Pruisische leger werd het gezag van de stadhouder hersteld, en alle hervormingen werden teruggedraaid. Duizenden patriotten vluchtten naar de Zuidelijke Nederlanden en naar Frankrijk.
De Bataafse Revolutie
In juli 1789 brak de Franse Revolutie uit. Dit gaf de gevluchte patriotten nieuwe hoop. Uiteindelijk wisten zij met succes te lobbyen bij de nieuwe Franse machthebbers om het stadhouderlijk bewind omver te werpen. Een eerste poging in 1793 mislukte, maar de veldtocht van 1794/95 was wel succesvol. Het Bataafs-Franse legioen werd als bevrijders door de bevolking binnengehaald. In vrijwel alle steden en dorpen werd de vrijheidsboom geplant. De oude Republiek was definitief ten einde.
Gevolgen en belang
De gevolgen en het belang van deze revolutie zijn moeilijk te onderschatten. Het Nederland zoals wij dat nu kennen is toen ontstaan. Al op 31 januari kondigde het voorlopige bestuur van het gewest Holland de ‘Verklaring van de rechten van de mens en van de burger’ af, de eerste fundamentele Nederlandse tekst over de grondrechten van mensen in het kader van staatsinrichting en vrijheden, die werd vastgesteld na een breed en open debat dat gedurende meerdere decennia had plaatsgevonden in met name patriottische kringen. Een jaar later, op 1 maart 1796, opende de eerste Nationale Vergadering, het eerste Nederlandse parlement. Op 4 mei 1798 trad de Staatsregeling voor het Bataafsche Volk in werking, een van de modernste en vooruitstrevendste grondwetten van haar tijd, en onze eerste echte grondwet. De principes van het moderne Nederland zijn hierin vastgelegd: een eenheidsstaat, gelijke rechten voor burgers, machtenscheiding, individueel kiesrecht, en scheiding van kerk en staat. Dit alles was gebaseerd op het beginsel van volkssoevereiniteit, verwoord in artikel 2:
"De Oppermagt berust in de gezamenlijke Leden der Maatschappij, Burgers genoemd."
Onder toenemende Franse invloed verdwenen steeds meer van de nieuwe verworvenheden en ook na de invoering van de Oranjemonarchie duurde het nog decennialang voordat deze rechten en beginselen weer hersteld waren. Met uitzondering van de volkssoevereiniteit, want tot op de dag van vandaag regeert het Huis Oranje-Nassau 'bij de gratie Gods'.
Jammer genoeg is er maar weinig aandacht voor dit historische document. Zowel in 1998 als 2023 werd de Staatsregeling simpelweg genegeerd. De officiële vieringen rondom de Grondwet in die jaren betrof de herdenking van Thorbeckes grondwet van 1848 (die zich overigens wel liet inspireren door de Staatsregeling). Hetzelfde kan gezegd worden van de Bataafse Republiek zelf, die door Oranje-adepten bijna twee eeuwen lang is genegeerd en geridiculiseerd. Gelukkig komt er steeds meer aandacht en waardering voor deze cruciale periode in de Nederlandse geschiedenis.
Literatuur
Simon Schama, Patriots and liberators. Revolution in the Netherlands, 1780-1813, New York: Knopf, 1977
Joost Rosendaal, De Nederlandse Revolutie. Vrijheid, volk en vaderland 1783-1799, Nijmegen: Vantilt, 2005
Joost Rosendaal, Staatsregeling voor het Bataafsche Volk. De eerste grondwet van Nederland, Nijmegen: Vantilt, 2005
Frans Grijzenhout, Niek van Sas, Wyger Velema (red.), Het Bataafs experiment. Politiek en cultuur rond 1800, Nijmegen: Vantilt, 2013
